Tiêu chảy ở người lớn: nguyên nhân và giải pháp an toàn tại nhà

Tìm hiểu tiêu chảy ở người lớn và các giải pháp can thiệp kịp thời

Nguyên nhân gây tiêu chảy ở người lớn

“Kẻ gian” thường gặp: Từ vi sinh vật đến tác dụng phụ của thuốc

Tiêu chảy, hay tình trạng đi ngoài phân lỏng từ ba lần trở lên trong một ngày, về cơ bản là một phản ứng của cơ thể nhằm tống khứ nhanh chóng các chất độc hại hoặc tác nhân gây bệnh ra khỏi đường ruột. Tuy nhiên, việc xác định đúng nguyên nhân sẽ giúp chúng ta có hướng xử lý phù hợp. Các nguyên nhân phổ biến nhất bao gồm:

• Nhiễm trùng: Đây là nguyên nhân hàng đầu, gây ra bởi sự tấn công của các loại vi sinh vật. Virus (như Norovirus, Rotavirus) là thủ phạm thường gặp nhất của các đợt tiêu chảy cấp. Vi khuẩn (như Salmonella, E. coli, Campylobacter) thường xâm nhập qua thực phẩm hoặc nguồn nước bị ô nhiễm, gây ra tình trạng ngộ độc thực phẩm với triệu chứng tiêu chảy dữ dội. Ký sinh trùng (như Giardia, Cryptosporidium) cũng là một nguyên nhân tiềm ẩn, đặc biệt ở những nơi có điều kiện vệ sinh kém.
• Ngộ độc thực phẩm: Tình trạng này xảy ra khi bạn ăn phải thức ăn chứa độc tố do vi khuẩn tiết ra. Các triệu chứng thường xuất hiện nhanh và rầm rộ, bao gồm tiêu chảy, nôn mửa, đau quặn bụng.
• Tác dụng không mong muốn của thuốc: Nhiều loại thuốc có thể gây ra tiêu chảy như một tác dụng phụ. Điển hình nhất là thuốc kháng sinh. Kháng sinh tiêu diệt cả vi khuẩn có hại và vi khuẩn có lợi trong đường ruột, gây ra tình trạng mất cân bằng hệ vi sinh, hay còn gọi là loạn khuẩn đường ruột, dẫn đến tiêu chảy. Ngoài ra, một số thuốc kháng axit chứa magie, thuốc hóa trị ung thư và thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs) cũng có thể là nguyên nhân.
• Các bệnh lý tiềm ẩn: Tiêu chảy kéo dài hoặc tái phát có thể là dấu hiệu của các bệnh lý mạn tính như hội chứng ruột kích thích (IBS), bệnh viêm ruột (IBD) bao gồm bệnh Crohn và viêm loét đại tràng, bệnh Celiac (không dung nạp gluten), hoặc tình trạng không dung nạp lactose.

Thói quen xấu "tiếp tay" cho tiêu chảy

Bên cạnh các nguyên nhân trực tiếp, một số thói quen trong ăn uống và sinh hoạt hàng ngày có thể tạo điều kiện thuận lợi cho tiêu chảy phát triển:

• Chế độ ăn uống thiếu khoa học: Việc tiêu thụ quá nhiều thực phẩm cay nóng, dầu mỡ, đồ ngọt nhân tạo (sorbitol, mannitol), hoặc thay đổi chế độ ăn đột ngột có thể gây kích ứng hệ tiêu hóa và dẫn đến tiêu chảy. Uống nhiều rượu bia cũng là một yếu tố nguy cơ phổ biến.
• Vệ sinh cá nhân và thực phẩm kém: Không rửa tay trước khi ăn hoặc sau khi đi vệ sinh, sử dụng nguồn nước không hợp vệ sinh, ăn rau sống chưa được rửa sạch, hoặc tiêu thụ thực phẩm đường phố không rõ nguồn gốc đều làm tăng nguy cơ nhiễm khuẩn gây tiêu chảy.
• Căng thẳng tâm lý (stress): Trục não-ruột có mối liên hệ mật thiết. Khi bạn căng thẳng, cơ thể giải phóng các hormone có thể làm tăng co bóp của ruột, đẩy nhanh quá trình tiêu hóa và gây ra tiêu chảy.

Những dấu hiệu tiêu chảy và những hậu quả cần lưu tâm

Dấu hiệu ban đầu

Tiêu chảy cấp tính thông thường thường bắt đầu với các triệu chứng khá rõ ràng: đi ngoài phân lỏng nhiều lần trong ngày, đau quặn bụng từng cơn, cảm giác đầy hơi, chướng bụng và có thể kèm theo buồn nôn hoặc nôn. Một số trường hợp có thể sốt nhẹ. Hầu hết các đợt tiêu chảy cấp do virus hoặc ngộ độc thực phẩm nhẹ sẽ tự cải thiện trong vòng vài ngày nếu được chăm sóc đúng cách tại nhà.

Tuy nhiên, bạn cần hết sức lưu ý và tìm kiếm sự trợ giúp y tế ngay lập tức nếu gặp phải các dấu hiệu “báo động đỏ” sau đây, vì chúng có thể là biểu hiện của một tình trạng nghiêm trọng hơn:

• Sốt cao kéo dài: Nhiệt độ cơ thể trên 38.5°C không hạ.
• Đau bụng dữ dội: Cơn đau không chỉ là quặn bụng thông thường mà đau liên tục, nghiêm trọng hoặc khu trú tại một điểm.
• Phân bất thường: Trong phân có lẫn máu tươi, chất nhầy hoặc phân có màu đen như hắc ín.
• Dấu hiệu mất nước nặng: Đây là biến chứng nguy hiểm nhất của tiêu chảy. Các biểu hiện bao gồm khát nước dữ dội, miệng và da khô, mắt trũng, mệt lả, chóng mặt, đi tiểu rất ít hoặc không đi tiểu, nước tiểu có màu vàng sẫm.
• Tiêu chảy kéo dài: Tình trạng không có dấu hiệu thuyên giảm sau 2-3 ngày tự chăm sóc.

Tiêu chảy kéo dài là tình trạng không nên coi nhẹ

Phân biệt tiêu chảy thông thường và tiêu chảy do bệnh lý

Điều quan trọng là phải phân biệt được tiêu chảy cấp tính thông thường và tiêu chảy mạn tính, vốn là dấu hiệu của một bệnh lý tiềm ẩn.

• Tiêu chảy cấp tính thường kéo dài dưới 2 tuần và có nguyên nhân rõ ràng (nhiễm trùng, ngộ độc).
• Ngược lại, tiêu chảy mạn tính là tình trạng kéo dài trên 4 tuần, có thể liên tục hoặc tái đi tái lại. Tiêu chảy mạn tính thường đi kèm với các triệu chứng khác như sụt cân không rõ nguyên nhân, thiếu máu, hoặc các dấu hiệu thiếu hụt dinh dưỡng, đòi hỏi phải có sự chẩn đoán và theo dõi của bác sĩ.

Hậu quả tiêu chảy kéo dài

Nếu không được xử lý kịp thời, tiêu chảy có thể dẫn đến nhiều hậu quả nghiêm trọng. Mất nước và mất điện giải chính là “sát thủ thầm lặng”.

• Khi cơ thể mất nước, khối lượng máu giảm, tim phải làm việc nhiều hơn, có thể dẫn đến suy kiệt, tụt huyết áp, thậm chí là sốc và suy đa cơ quan.
• Các chất điện giải như natri, kali, clorua đóng vai trò thiết yếu trong việc duy trì chức năng thần kinh, co cơ và cân bằng pH của cơ thể.
• Sự mất cân bằng điện giải có thể gây ra yếu cơ, chuột rút, rối loạn nhịp tim và các vấn đề thần kinh.

Về lâu dài, tiêu chảy mạn tính có thể gây suy dinh dưỡng, sụt cân và làm suy giảm chất lượng cuộc sống một cách đáng kể.

Các cách xử lý tiêu chảy hiệu quả tại nhà

Bù nước và điện giải đúng cách – “cứu cánh” hàng đầu

Nguyên tắc vàng khi xử lý tiêu chảy tại nhà là phải bù lại lượng nước và các chất điện giải đã mất. Đây là bước quan trọng nhất để phòng ngừa biến chứng. Dung dịch bù nước điện giải (Oresol) là phương pháp hữu hiệu được các tổ chức y tế khuyên dùng. Cần pha gói Oresol với đúng lượng nước ghi trên bao bì và uống từ từ, từng ngụm nhỏ trong ngày.

Nếu không có sẵn Oresol, bạn có thể sử dụng các loại nước thay thế như nước cháo muối loãng, súp rau củ, nước dừa tươi (không thêm đường), hoặc đơn giản là nước lọc. Cần tránh các loại đồ uống có đường, nước ngọt có ga, cà phê, và rượu bia vì chúng có thể làm tình trạng tiêu chảy nặng hơn.

Thực phẩm nên ăn và nên tránh khi bị tiêu chảy

Khi bị tiêu chảy, đường ruột đang trong tình trạng bị kích thích và tổn thương, vì vậy việc lựa chọn thực phẩm phù hợp sẽ giúp hệ tiêu hóa được nghỉ ngơi và phục hồi nhanh hơn.

• Thực phẩm nên ăn: Ưu tiên các loại thực phẩm dễ tiêu, ít chất xơ. Chế độ ăn BRAT (Bananas - Chuối, Rice - Gạo/Cháo trắng, Applesauce - Sốt táo, Toast - Bánh mì nướng) là một gợi ý tốt. Chuối giàu kali, giúp bù lại chất điện giải bị mất. Cháo trắng, bánh mì nướng cung cấp năng lượng mà không gây gánh nặng cho hệ tiêu hóa. Ngoài ra, khoai tây luộc, thịt gà luộc bỏ da, bánh quy mặn cũng là những lựa chọn phù hợp.
• Thực phẩm nên tránh: Cần tránh xa các loại thực phẩm nhiều dầu mỡ, đồ chiên xào, thức ăn cay nóng. Các sản phẩm từ sữa (sữa, phô mai) cũng nên tạm ngưng vì tiêu chảy có thể gây ra tình trạng không dung nạp lactose tạm thời. Hạn chế thực phẩm nhiều chất xơ không hòa tan như rau sống, các loại đậu nguyên hạt vì chúng có thể làm tăng nhu động ruột.

Hỗ trợ cân bằng hệ vi sinh đường ruột từ men vi sinh

Như đã đề cập, tiêu chảy, đặc biệt là do dùng kháng sinh, thường gây ra tình trạng loạn khuẩn đường ruột.

Việc bổ sung lợi khuẩn (probiotics) là một giải pháp hỗ trợ quá trình phục hồi. Các sản phẩm chứa bào tử lợi khuẩn, đặc biệt là chủng *Bacillus clausii*, đang được nhiều người quan tâm. Bào tử là một dạng "ngủ đông" của lợi khuẩn, giúp chúng có một "chiếc áo giáp" vững chắc để sống sót qua môi trường axit khắc nghiệt của dạ dày và đến được ruột, nơi chúng phát huy tác dụng.

Việc bổ sung các chủng lợi khuẩn như *Bacillus clausii* giúp hỗ trợ cân bằng lại hệ vi sinh vật đường ruột. Điều này góp phần hỗ trợ giảm các triệu chứng rối loạn tiêu hoá như tiêu chảy, đau bụng, đầy hơi do loạn khuẩn đường ruột.

Các sản phẩm này thường có thành phần chính là *Bacillus clausii* (ví dụ, với hàm lượng khoảng 2 x 10^9 CFU trên mỗi gam), kết hợp với các phụ liệu như maltodextrin, lactose. Giải pháp này phù hợp cho cả người lớn và trẻ từ 1 tuổi trở lên đang gặp tình trạng rối loạn tiêu hóa do loạn khuẩn, hoặc những người đang dùng kháng sinh.

Men vi sinh bổ sung lợi khuẩn hạn chế tình trạng tiêu chảy

Bí quyết ngăn ngừa tiêu chảy

Vệ sinh an toàn thực phẩm – “lá chắn” vững chắc

Phần lớn các trường hợp tiêu chảy cấp tính đều có thể phòng ngừa được bằng cách thực hành tốt vệ sinh an toàn thực phẩm. Đây là tuyến phòng thủ quan trọng nhất để bảo vệ bạn và gia đình khỏi các tác nhân gây bệnh.

• Rửa tay thường xuyên: Tập thói quen rửa tay kỹ bằng xà phòng và nước sạch trong ít nhất 20 giây. Các thời điểm quan trọng cần rửa tay bao gồm: trước khi chế biến và ăn uống, sau khi đi vệ sinh, sau khi xử lý thực phẩm sống, và sau khi từ bên ngoài trở về nhà.
• Nguyên tắc “ăn chín, uống sôi”: Nấu chín kỹ thức ăn, đặc biệt là thịt, gia cầm, trứng và hải sản. Nhiệt độ cao sẽ tiêu diệt hầu hết các vi sinh vật gây hại. Sử dụng nguồn nước sạch đã được đun sôi hoặc lọc để uống và chế biến thức ăn. Hạn chế ăn rau sống, gỏi, nem chua, tiết canh... nếu không chắc chắn về nguồn gốc và quy trình chế biến.
• Bảo quản thực phẩm đúng cách: Để riêng thực phẩm sống và chín để tránh lây nhiễm chéo. Sử dụng các dụng cụ (thớt, dao) riêng biệt cho từng loại. Bảo quản thức ăn trong tủ lạnh ngay sau khi nấu nếu chưa dùng đến và không để thức ăn ở nhiệt độ phòng quá hai giờ.

Xây dựng thói quen ăn uống, sinh hoạt lành mạnh

Một hệ tiêu hóa khỏe mạnh là một hệ thống có sức đề kháng tốt hơn trước các tác nhân gây bệnh. Việc xây dựng lối sống lành mạnh đóng vai trò nền tảng trong việc phòng ngừa tiêu chảy và các vấn đề tiêu hóa khác.

• Duy trì chế độ ăn cân bằng: Một chế độ ăn đa dạng, giàu rau xanh, trái cây và ngũ cốc nguyên hạt sẽ cung cấp chất xơ và dinh dưỡng cần thiết để nuôi dưỡng hệ vi sinh vật đường ruột có lợi.
• Chủ động hỗ trợ sức khỏe đường ruột: Để duy trì một đường ruột khỏe mạnh, việc chủ động bổ sung lợi khuẩn là một phương pháp hữu ích. Các sản phẩm chứa bào tử lợi khuẩn, như đã đề cập, có thể được sử dụng để hỗ trợ cân bằng hệ vi sinh. Khi sử dụng các sản phẩm bổ sung lợi khuẩn dạng gói bột, cần lưu ý pha với nước nguội hoặc đồ ăn không nóng quá 40 độ C để bảo toàn hoạt lực của vi sinh vật. Thời điểm dùng tốt nhất là trước bữa ăn khoảng 30 phút. Liều lượng tham khảo cho người lớn (từ 15 tuổi trở lên) thường là 3 gói mỗi ngày, trong khi trẻ em (từ 1-14 tuổi) có thể dùng 2-3 gói mỗi ngày.
• Quản lý căng thẳng: Thực hành các kỹ thuật thư giãn như thiền, yoga, hít thở sâu hoặc dành thời gian cho sở thích cá nhân có thể giúp giảm tác động tiêu cực của stress lên hệ tiêu hóa.

Lắng nghe cơ thể và hành động đúng cách khi bị tiêu chảy

Tiêu chảy ở người lớn là một tình trạng phổ biến, thường gây ra bởi các nguyên nhân như nhiễm trùng, ngộ độc thực phẩm hay tác dụng phụ của thuốc. Mặc dù gây ra nhiều bất tiện và mệt mỏi, hầu hết các trường hợp tiêu chảy cấp tính có thể được kiểm soát hiệu quả tại nhà bằng các biện pháp đơn giản nhưng cực kỳ quan trọng. Nguyên tắc cốt lõi là tập trung vào việc bù đủ nước và điện giải để ngăn ngừa biến chứng nguy hiểm nhất là mất nước.

Bên cạnh đó, việc áp dụng một chế độ ăn uống nhẹ nhàng, dễ tiêu hóa và cho đường ruột có thời gian nghỉ ngơi, phục hồi là điều cần thiết. Các giải pháp hỗ trợ như bổ sung bào tử lợi khuẩn (*Bacillus clausii*) cũng góp phần vào việc tái lập sự cân bằng của hệ vi sinh đường ruột, đặc biệt trong các trường hợp tiêu chảy do loạn khuẩn.

Tuy nhiên, tự chăm sóc tại nhà chỉ phù hợp với các trường hợp tiêu chảy nhẹ và không có dấu hiệu cảnh báo. Việc lắng nghe cơ thể và nhận biết các “báo động đỏ” là vô cùng quan trọng.

Đừng ngần ngại tìm đến sự tư vấn của bác sĩ hoặc dược sĩ nếu bạn gặp phải các triệu chứng như sốt cao, đau bụng dữ dội, phân có máu, hoặc các dấu hiệu mất nước nghiêm trọng. Đặc biệt, nếu tình trạng tiêu chảy kéo dài hơn 2-3 ngày mà không có dấu hiệu cải thiện, việc thăm khám y tế là cần thiết để tìm ra nguyên nhân chính xác và có hướng can thiệp phù hợp. Chăm sóc sức khỏe tiêu hóa đúng cách không chỉ giúp bạn vượt qua những đợt bệnh cấp tính mà còn là nền tảng cho một cơ thể khỏe mạnh lâu dài.